Usquert, Berlage en de Archiefwet 1918

Natuurlijk had de voormalige gemeente Usquert van oudsher een raadhuis, maar het was niet best: "het gebouw bestaat uit één vertrek, een secretarie. Een kluis voor bewaring van het archief is niet aanwezig."

In 1928 nam de gemeenteraad daarom het besluit een nieuw gemeentehuis te bouwen, in 1929 werd dat gebouwd en in 1930 werd het geopend. Landelijk nieuws was het dat het gemeentehuis een ontwerp zou worden van H.P. Berlage, dé Berlage van de Beurs, van het gebouw van de Algemene Nederlandsche Diamantbewerkers Bond, later van het Gemeentemuseum in Den Haag. De liberale, de socialistische zowel als de katholieke pers besteedden aandacht hieraan.

Nieuwe Rotterdamse Courant 20-08-1928

Voorwaarts 21-08-1928

De Tijd 21-08-1928

Waarom Berlage is al veel over geschreven. Ik ga daar niet over schrijven, zie daarvoor de website van de Stichting Berlagehuis Usquert.

Mijn kleine obsessie voor dit gemeentehuis ligt in misschien wel de voornaamste reden voor de bouw van het gemeentehuis: het archief van de gemeente werd in erbarmelijke omstandigheden bewaard en daar moest verandering in komen. De Rijksarchivaris in Groningen H.A. Poelman, die door Gedeputeerde Staten van Groningen belast was met de inspectie der archieven, constateerde in 1926:

 "Zeer slecht was de toestand te Usquert: immers het geheele raadhuis bestaat uit één lokaal, waarboven een zoldertje, door een ladder te bereiken. Zeer sterk heb ik aangedrongen op den bouw van een nieuw raadhuis; een voorlopig plan voor nieuwbouw werd mij dezer dagen ter kennisneming getoond".

Het gemeentebestuur van Usquert leek artikel 14 van de toen recente Archiefwet 1918 "Burgemeester en Wethouders zijn verplicht zorg te dragen voor de gemeentearchieven" serieus te nemen. Op 13 juni 1928 doet B&W het voorstel aan de gemeenteraad tot  de aankoop van een stuk grond waarop een nieuw gemeentehuis gebouwd kan worden. In de toelichting op dat voorstel:

 "zoals U allen bekend is, voldoet het thans bestaand gemeentehuis niet aan de geringste eischen, die aan een dergelijk gebouw kunnen worden gesteld. Het gebouw bestaat uit één vertrek, een secretarie. Een kluis voor bewaring van het archief is niet aanwezig. Bouw van een geheel nieuw raadhuis is noodig."

In 1928 ging rijksarchivaris Poelman weer op inspectiebezoek:

"Te Usquert is het raadhuis gevestigd in een één-kamer-woning, voor den dienst geheel onvoldoende; de archieven liggen op den zolder. Plannen voor den bouw van een nieuw raadhuis waren in bewerking: mijn bezoek aan deze gemeente gold de bespreking dezer plannen. Een fraai gelegen perceel grond is aangekocht en aan onzen grooten bouwmeester Berlage is opgedragen, de plannen voor een nieuw raadhuis te ontwerpen. Het verheugt mij zeer, te kunnen melden, dat de plannen door den raad goedgekeurd zijn, en dat de aanbesteding voor het nieuwe raadhuis reeds heeft plaats gehad".

Er kon gebouwd worden, er werd gebouwd en het resultaat mocht er volgens Poelman, die in 1930 weer rondging, wezen:

"Bij mijn twee bezoeken aan deze gemeente in 1926 en 1928 trof ik als raadhuis aan een één-kamer-woning, waarin secretarie, kamer van den burgemeester, kamer van burgemeester en wethouders, raadzaal enz., in één klein vertrek vereenigd waren, terwijl het archief op den zolder gedeponeerd was. Om den zolder te bereiken moest men langs een steilen ladder door een klein luik klimmen.
Reeds had ik mijn bewondering voor den secretaris uitgesproken, die in deze, in alle mogelijke opzichten onvoldoende omgeving, op een keurige wijze zijn administratie verzorgde en bovendien nog lust had pogingen te doen tot verzorging van het archief.
Bij mijn bezoek in 1928 werd mij medegedeeld, dat besloten was tot den bouw van een nieuw raadhuis. De grond was gekocht en de opdracht was gegeven aan dr. Berlage. Met het ontwerp Berlage kon ik mij - en natuurlijk had ik vooral te letten op secretarie en archiefkamer - geheel vereenigen.
Mijn bezoek in 1930 had ten doel het nu voltooide en in gebruik genomen nieuwe raadhuis in ogenschouw te nemen. Zeer benieuwd was ik het werk van onzen grooten bouwkundige te zien en waar te nemen, welke oplossing hij gegeven had aan het vraagstuk van het bouwen van een raadhuis in een zuiver landelijke gemeente. Zulk een raadhuis moet zich door bouw en stijl aankondigen als het centrum van het gemeentelijk leven.

Opening van het raadhuis, Nieuwsblad van het Noorden 16-04-1930

Reeds uit de verte is de slanke, hoogopgaande toren te zien en de aanblik van het uitwendige van het nieuwe raadhuis voldoet op zichzelf zeer, al is het zeer te bejammeren, dat het rustige beschouwen hinderlijk gestoord wordt door den witbekalkten villagevel ter rechterzijde.

Doch voornamelijk moest mijn aandacht gevestigd zijn op de inwendige inrichting en bovenal op de inrichting van secretarie en archiefkamer. De secretarie is zeer ruim, helder verlicht, met eenvoudige doch goed gelijnde meubelen voorzien; glazen loketten geven het publiek gelegenheid met de ambtenaren te spreken. Een aantal vaste kasten dienen voor berging van materiaal. 

Een brandddeur geeft toegang tot de ruimte, brandvrije archiefkamer.

 De archiefruimte is voorzien van ijzeren stellingen (systeem Wiener & Co.), terwijl de stalen dossierkastenvan het Berloy-systeem zijn; de archiefbergplaats is electrisch verlicht, wordt centraal verwarmd en is geheel droog. Het geheele archief benevens de stukken van den loopenden dienst berusten in dit archiefdepôt.

De verdere inrichting van het raadhuis is uiterst practisch; meubileering, gordijnen, tapijten enz. zijn met fijne smaak gekozen; nergens is overdreven weelde, doch overal schoone kleurschakeeringen. De raadzaal spant in dit opzicht de kroon.

De secretaris is vol ijver bezig den achterstand in de archiefbeschrijving in te halen"

Poelman was vol lof dus over dit prachtige raadhuis en over de ijverige secretaris. Voor wie het archief wil inzien dat secretaris Allersma zo ijverig ooit heeft beschreven staat hier een nieuwe inventaris.

Voor het beeld nog een paar foto's:

De brievenbus van/voor de burgemeester die rechtstreeks in de burgemeesterskamer bezorgt

Lichtschakelaar

Kapstok

Burgemeesterskamer

"al is het zeer te bejammeren, dat het rustige beschouwen hinderlijk gestoord wordt door den witbekalkten villagevel ter rechterzijde"

Voor het citaat uit het raadsvoorstel van B&W heb ik gebruik gemaakt van de website van de Stichting Berlagehuis Usquert. De krantenknipsels heb ik opgediept uit Delpher. De citaten uit de verslagen van rijksarchivaris Poelman komen uit de Verslagen omtrent 's Rijks oude archieven, gewillig door Erika voor mij gescand. De foto's en alle onjuistheden zijn van mijzelf.