Batinge? Entinge?

Dertig jaar geleden, waar blijft de tijd, was ik in Zwolle op bezoek bij het Rijksarchief in Overijssel, iets regelen met het archief van de Dedemsvaartse Stoomtramweg Maatschappij.

Naast dat archief van de tram had ik nog iets op mijn lijstje staan. Kranten lezen bijvoorbeeld. We (een groep medewerkers van het Rijksarchief in Drenthe) waren met een boekje bezig, volgens de heersende mode een boekje over havezaten.  Omdat Drenthe die niet zo heel veel had, in ieder geval niet heel erg boekvullend veel zoals Salland dat wel had, ging het ook nog over herenhuizen. Wat dan wel herenhuizen waren kun je het over hebben, daarom hadden wij een voor ons acceptabele werkdefinitie daarvoor gemaakt die wat meer inhield dan de makelaarskreet herenhuis. In ieder geval: ik heb weken in oude kranten gebladerd en archieven doorzocht in Groningen, Assen en Zwolle op zoek naar advertenties "Herenhuis te koop" en verkopingen, verhuringen, belastingaanslagen naar onbekende herenhuizen. Delpher, Archieven.nl en Archives Portal Europe bestonden nog niet, driftig in kranten bladeren dus op zoek naar advertenties en in archiefinventarissen naar verhuur, verkoop en dergelijke van herenhuizen, lusthuizen, buitenplaatsen en welke andere term ook maar gebruikt kon zijn waaruit wij het idee zouden kunnen krijgen dat het om een voor ons boekje relevant huis zou kunnen gaan.

Dit soort advertenties dus,
Groninger Courant van 6 juni 1783

In Assen, bij het Rijksarchief, werd en wordt een Handschrift-Schoemaker bewaard. Dat Handschrift (elders in Nederland zijn er overigens meer delen) bevat historisch en topografische informatie over plaatsen en gebouwen in de Nederlanden. Het Drentse deel bevat voornamelijk Drentse zaken, in Zwolle, in het Historisch Centrum Overijssel, worden twee Overijsselse delen bewaard die voornamelijk Overijsselse zaken bevatten. In het kader van het doorbladeren heb ik deze twee delen ook doorgebladerd, destijds nog zonder witte handschoentjes.
Dertig jaar geleden zag ik in de Overijsselse delen iets dit is blijven hangen, deze week heb ik dat nog eens nagekeken. Wat blijkt: onder Steenwijk wordt melding gemaakt van "Batingen in Zalland onder Steenwijk", een "heerenhuijs". Het zou kunnen natuurlijk dat er bij Steenwijk een huis heeft gestaan dat Batingen werd genoemd, maar ik ken dat niet terwijl ik toch redelijk bekend ben met Steenwijk en omgeving. Een Batinge bij Dwingeloo ken ik wel, een havezate die tot in de zestiende eeuw eigendom was van de familie De Vos van Steenwijk. De tekst bij de afbeelding in het Handschrift is duidelijk: het gaat om Batinge bij Dwingeloo, althans om een huis bij Dwingeloo, want "(...) bij het dorp Dwingelo, daer leggen noch twee heeren huijsen bij als Entingen en Aldengaerde (...)". Verder zijn er in de tekst verwijzingen naar de Havelter Aa en Leebroek te vinden. Genoeg voor mij om dit als Batinge bij Dwingeloo te zien en niet als een Batingen bij Steenwijk.

Uit Handschrift Schoemaker, foto zelf gemaakt.

Maar Batinge? Ik weet het niet. Natuurlijk, het staat er drie keer, maar ik twijfel. Immers het Handschift dateert uit de periode 1710-1735 volgens het Geheugen van Nederland. In 1705 wordt Batinge door Redger van Bolhuis beschreven als "een royael en nieuw vierkant Italeans gebouw, waaraen van weerkanten noch twee huisen sijn angetimmert, hebbende mede van beijde zijden op de plaets 2 schone stallingen, daerbij een fraije tuin, met geschoren yperen, hagen en taxispyramiden en parterres met bloemen". Die beschrijving lijkt toch niet echt op het Batinge zoals afgebeeld in het Handschrift, die lijkt meer op een tekening die in 1732 van Batinge is gemaakt.

Dit lijkt het gebouw te zijn zoals door Van Bolhuis beschreven, waarschijnlijk de toestand waarin het door Rutger van den Boetzelaer in het derde kwart van de 17e eeuw is verbouwd. In niets lijkt dat op het Batinge in het Handschrift.
Kan het Batinge echt niet zijn? Jawel, maar dan in oudere staat, de staat van voor pak hem beet 1650, "het huis te Batingen met den watermolen en den bergvreden" zoals dat zo mooi in de regesten in de inventaris van het huisarchief Batinge beschreven staat. Dan zal er dus een oudere tekening in het Handschrift zijn overgenomen of er is ernstig artistieke vrijheid toegepast.
Een veel mooiere gedachte is dat het hier niet om Batinge gaat maar om de nabij gelegen havezate Entinge. In 1725 werd dat huis met twee bouwhuizen, schuur, hof, boomgaard, plaats en bomen verkocht, een beschrijving die meer past bij de tekening in het Handschrift. Een verdere aanwijzing zie ik in de ligging van het huis zoals die in het Handschrift te zien is. Geen groot herenhuis tussen Batinge en de kerk te zien. Toch was dat er: Entinge. Entinge stond tussen Batinge en de kerk, op onderstaande kaart goed te zien.

Op Topotijdreis is Batinge aangegeven, het groen omlijnde vierkantje is het terrein waar Entinge heeft gestaan, de kerk is met PK aangegeven.

Zou het zo zijn dat in het Handschrift Schoemaker een afbeelding van Entinge staat en niet van Batinge? Een mooie gedachte, daarmee zou dit dan de enige overgeleverde afbeelding van Entinge zijn. Zekerheid zullen we vast nooit krijgen ...

O ja, dat boek is er gekomen, een prachtig boek: Huizen van Stand, antiquarisch nog wel verkrijgbaar. Voor bovenstaand verhaal heb ik er wat tekst uit geleend.